wczytywanie strony...
Instytut Karpacki Baner Innowacyjna edukacja

Dualizm gospodarczy

Skąd wzięły się RÓŻNICE pomiędzy zachodem i wschodem Europy? Kiedy powstały? Co spowodowały? Czy gospodarka może mieć tak przemożny wpływ na inne sfery życia społecznego? Czy RYNEK może przynieść coś złego? Takich pytań można postawić więcej.

Starożytność to głównie Cesarstwo Rzymskie, południe i zachód Europy. Reszta to centrum, północ i wschód Europy. Po upadku Rzymu rozpoczęło się średniowiecze na terenie całej Europy. Do końca XV wieku Europa rozwijała się podobnie. Stosunki gospodarcze i społeczne wyznaczał wszędzie FEUDALIZM.

Feudalizm opierał się o DUALIZM AGRARNY. Dualizm ów polegał na własności ZWIERZCHNIEJ i własności UŻYTKOWEJ. Własność zwierzchnia przysługiwała szlachcie wywodzącej się z rycerstwa. Chłopi za użytkowanie ziemi świadczyli RENTĘ FEUDALNĄ w TRZECH postaciach: PRACY, czyli pańszczyzny, PIENIĘDZY, albo w NATURZE. Początkowo przeważała forma pańszczyzny i w naturze.

Od przełomu XV i XVI wieku wszystko zaczęło się zmieniać. Linię podziału wyznaczała Łaba przez Alpy Julijskie do Triestu. Inaczej niż granice Cesarstwa Rzymskiego. Podobnie natomiast do linii tak zwanej żelaznej kurtyny. Czy to przypadek? Raczej nie.

Warto podać klika kluczowych symptomów i przyczyn zmian SYSTEMÓW ROLNYCH i gospodarczych na zachodzie i na wschodzie Europy. Jako pierwszą należy wymienić KOLONIZCJĘ, którą prowadziła zachodnia Europa, ona zmieniła sytuację majątkową.

Druga przyczyna, to GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA, znacznie większa na zachodzie. Ona powodowała problemy z wyżywieniem wszystkich mieszkających. Z tą sprawą było ściśle związane wyjałowienie gleb spowodowany intensywną eksploatacją ziemi.

Te dwie przyczyny wpłynęły na upowszechnianie się renty pieniężnej. Pieniądza było coraz więcej poprzez napływ kruszców z terenów kolonii. Renta pieniężna powodowała to, że chłopi zaczęli kalkulować i szybciej przechodzili do prowadzenia gospodarki towarowej, specjalizacji gospodarstw chłopskich, które często stawały się samowystarczalne. Ale inne musiały zbankrutować, co powodowało rozwarstwienie wsi, wzrost żebractwa. Taki los spotykał tych, którym się nie udało. Czy to nie początek kapitalizmu?

Szlachta na zachodzie zmniejszała obszar gospodarstw. Opłacało się osadzać na nich chłopów i pobierać czynsz. Właściciele ziemscy także produkowali na rynek. W gospodarstwach pańskich pracowali pracownicy najemni, robotnicy rolni. W Anglii pojawiła się wolna dzierżawa gruntów. Pojawili się zamożni chłopi, którzy wykupywali ziemię na własność.

Zmiany własnościowe wpłynęły na złagodzenie poddaństwa, a potem na jego zanik. Chłopi mogli opuszczać wieś i mieli wolność osobistą. Procesy gospodarcze zaczęły wpływać zatem na stosunki społeczne na zachodzie.

Inaczej się sprawy miały na wschodzie. Jeszcze w XV wieku działo się podobnie, ale potem nagle się wszystko zmieniło. Na zachodzie brakowało zboża, więc wschód zaczął się specjalizować w jego produkcji. To spowodowało rozwój FOLWARKÓW. Gdy szlachta na zachodzie dzieliła grunty, na wschodzie je scalano, aby produkować więcej zboża i je sprzedawać na zachód.

Na wschodzie nie było dużo pieniądza. Folwarki potrzebowały więcej gruntu i więcej siły roboczej i dlatego nastąpił proces wsteczny – wtórne poddaństwo chłopów na wschodzie. Uległych chłopów potrzebowały folwarczne gospodarstwa produkujące zboże.

Kolejną przyczyną tworzenia się różnic pomiędzy wschodem  i zachodem była SPECJALIZACJA, na wschodzie produkowano i eksportowano zboże i produkty leśne. Z zachodu importowano wyroby przemysłowe i dobra luksusowe.  Dalej: w Europie zachodniej tworzą się rynki regionalne i lokalne; w Europie wschodniej rynki regionalne się kurczą i upadają.

Historiografia podaje różne przyczyny dychotomii, które nie przeczą sobie, a dobrze się uzupełniają. Jest kontekst MILITARNY mówiący, że władcy zaczęli tworzyć wojska, najemne, zaciężne i rezygnować ze „służby rycerskiej”, i „pospolitego ruszenia”. To umożliwiało zaś uprawę roli przez szlachtę.

Kontekst MONETARNY, wyjaśniający duży napływ kruszców z kolonii, który dewaluował pieniądz i tym samym koszt renty dzierżawnej. Inflacja była korzystna dla chłopów na zachodzie. Na wschodzie pieniądza było mniej i dominowała pańszczyzna folwarczna.

Kontekst PRZYRODNICZY koncentrujący się na warunkach do uprawy, lepszych na wschodzie i zasobniejszych w ziemie. Wystarczyło organizować produkcje zbóż w oparciu o wygodny, ekstensywny, folwarczny model bazujący na wyzysku chłopów.

Kontekst polityczny, który dawał duże uprawnienia szlachcie na wschodzie, która to wykorzystywała dla tworzenia systemów poddaństwa chłopów na folwarkach. Jest także kontekst SOCJOLOGICZNY, który przedstawiał obszernie Max Weber. Chodziło mu o dynamiczny rozwój kapitalizmu, który dobrze funkcjonował z protestantyzmem.

Szlachta chciała zmusić kościół ażeby płacił podatki publiczne, ażeby nie pobierał dziesięciny, zaczęła domagać się by dobra kościelne zostały przejęte przez państwo. W Anglii wprowadzono religie państwową i przejęto majątki kościelne i je sprzedano. We Francji i Polsce nie udało się wywłaszczenie kościoła.

Tak można, w dużym skrócie, podać przyczyny powstania dualizmu wschodu i zachodu Europy. To na zachodzie szybciej tworzył się rynek, dominował pieniądz, handel. Powstawały: banki, giełdy, manufaktury, to napędzało postęp technologiczny, szybciej powstał kapitalizm i regularny rynek. Powstawały duże ośrodki miejskie.

Wschód był anachroniczny. Produkował tanie zboże. Spadała rola miast, wprowadzano prawo antymieszczańskie.

Chłopi w Polsce byli całkowicie poddani, sądził ich także pan, który mógł karać chłopów śmiercią; to okrutne prawo zniesiono dopiero w 1767. Poddaństwo chłopów zostaje uchylone w 1848 roku w Galicji, w zaborze rosyjskim uwłaszczenie chłopów wprowadzono 1864. Systemową reformę rolną przeprowadzono dopiero w 1925 przez parcelację majątków ziemskich.

Dualizm w rozwoju gospodarczym i społecznym wschodu i zachodu Europy był jedną z przyczyn upadku I Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Zmiany na zachodzie zaś stały się podstawą dla rozpoczęcia niezwykłej epoki OŚWIECENIA. Tak dualizm gospodarczy zaowocował także asynchronizmem w rozwoju nowożytnych idei racjonalizmu na wschodzie. Chodzi o siłę Oświecenia, a także o około 50-letnie opóźnienie na ziemiach Europy na wschodzie.

To wszystko wpłynęło na różnice gospodarcze i kulturowe w Europie, które trudno jest tak szybko odrobić. Unifikacja jednak następuje z przeszkodami XX wieku, które spowodował KOMUNIZM i FASZYZM. Ten pierwszy to „niechciane dziecko” Oświecenia, a drugi to „bękart” Romantyzmu. Ale bardzo długa droga jest od Jaen Jakuba Rousseau do Włodzimierza Lenina i od Georga Fridricha Hegla do Adolfa Hitlera. W zasadzie nie powinno się łączyć tych spraw i nazwisk. Wszak Hegel podobno wpłynął także na Karola Marksa, a ten zaś zainspirował Lenina. Rousseau był zaś inspiracją romantyzmu. Myśl ludzka czasami rozwija się strzeliście, ale częściej „kłączowato”…


Zamknij